‘Caravaggio’ is een politiek, poëtisch en schaamteloos queer meesterwerk

Derek Jarmans Caravaggio sloeg in 1986 in als een bom. Terwijl Hollywood worstelde met homofobe paniek rond aids, maakte Jarman een film die het queer lichaam juist viert. Eye Filmmuseum brengt de klassieker terug op het witte doek in het kader van de tentoonstelling Ongoing van Jarmans muze Tilda Swinton.

Derek Jarman (1942–1994) was geen regisseur die zichzelf wegcijferde. Zijn films zijn fel, politiek, poëtisch en schaamteloos queer. In een tijd waarin aids de gay community hard trof en homoseksualiteit nog vaak werd genegeerd of gedemoniseerd, plaatste Jarman queer verlangen en identiteit prominent in de schijnwerpers. Caravaggio is daarvan misschien wel het meest ultieme voorbeeld.

De film verbeeldt het leven van de zeventiende-eeuwse schilder Michelangelo Merisi da Caravaggio, beroemd om zijn dramatische licht-donkercontrasten en zijn turbulente liefdesleven. Jarman zet de historische feiten naar zijn eigen hand – naast kostuums uit de Renaissance duiken er motoren en typemachines op – maar juist daardoor voelt de film eigentijds en rebels. Hij maakt van Caravaggio een queer icoon: een kunstenaar die zijn verlangens niet wegstopt, maar via verf gepassioneerd het witte canvas op smijt.

androgyne muze

Caravaggio betekende ook het filmdebuut van de toen 26-jarige Tilda Swinton, die erna uitgroeide tot Jarmans muze én een van de meest eigenzinnige sterren van de cinema. Swinton speelt Lena, de minnares van Caravaggio’s geliefde Ranuccio. Haar aanwezigheid is hypnotiserend en vol contrasten: fragiel en krachtig, vrouwelijk en androgyn. 

In latere interviews sprak Swinton vaak over haar samenwerking met Jarman als een vormende ervaring in haar werk en leven: “Hij liet me zien dat cinema een plek kan zijn waar identiteit vloeibaar is, waar je mag spelen met gender en verlangen.” Dat fluïde spel met gender en seksuele identiteit zie je in Caravaggio al terug. Lena is geen passieve muze, maar een complex figuur die net zo goed begeert als begeerd wordt.

Dat maakt de heruitbreng van deze film in combinatie met Swintons tentoonstelling Ongoing extra betekenisvol. In Eye Filmmuseum is Swinton aanwezig als performer, curator én kunstenaar. Haar hele carrière is doordrenkt van het openbreken van hokjes en labels – precies wat Jarman destijds met haar voor ogen had.

kunst, politiek en identiteit

Een van de krachtigste aspecten van Caravaggio is hoe Jarman het verlangen tussen mannen toont. Niet als zijdelingse hint of bedekte metafoor, maar openlijk, lichamelijk en intiem. De relatie tussen Caravaggio en Ranuccio (een vroege rol van Sean Bean, later bekend van series als Sharpe en Game of Thrones) barst van de sensualiteit. Hun liefde is rauw, passioneel en soms destructief – maar nooit toegedekt of gecensureerd. En juist dat was in 1986 ongekend. Terwijl Hollywood nog worstelde met homofobe paniek rond aids, maakte Jarman een film die het queer lichaam juist viert. Critici wezen destijds al op de radicaliteit hiervan: een historische biopic die openlijk homoseksueel verlangen centraal stelt, zonder zich te verontschuldigen, was een unicum.

Jarman zag zichzelf niet alleen als kunstenaar, maar ook als activist. Caravaggio kun je dan ook zien als een politiek statement: het heroveren van de kunstgeschiedenis die eerder vaak werd ‘ontqueerd’. Caravaggio’s schilderijen, met hun sensuele mannelijke modellen en intense lichamelijkheid, krijgen bij Jarman hun erotische lading terug. En dat past in een bredere lijn: in al zijn werk onderzocht Jarman hoe kunst en seksualiteit elkaar versterken. In een interview zei hij ooit: “Queerness is niet een afwijking van de kunstgeschiedenis, het ís de kunstgeschiedenis.”

queer nalatenschap

Voor veel queer makers en kijkers was Caravaggio een openbaring. De film toonde dat je als gay of queer kunstenaar niet hoefde te verbergen wie je bent, maar dat je dit juist in een eigen beeldtaal kunt omzetten. Deze nalatenschap zie je terug bij hedendaagse queer filmmakers – van Luca Guadagnino tot Xavier Dolan – en natuurlijk in Tilda Swintons voortdurende grensverleggende werk als actrice en maker.

Het is niet voor niets dat Eye deze heruitbreng koppelt aan Ongoing. De tentoonstelling, te zien van 28 september t/m 8 februari, toont Swinton als kunstenaar die continu nieuwe identiteiten en vormen onderzoekt, in samenwerking met vrijgevochten makers als Derek Jarman, Pedro Almodóvar, Luca Guadagnino, Joanna Hogg en Jim Jarmusch.

twee iconen

Caravaggio laat zien hoe krachtig kunst kan zijn als vorm van verzet en bevrijding. Voor een nieuwe generatie queer kijkers biedt de film herkenning én inspiratie: een loepzuiver voorbeeld dat onze verhalen altijd onderdeel zijn geweest van de geschiedenis, ook al werden ze weggeschreven. En voor wie Jarman of Swinton nog niet kent, is dit hét moment om kennis te maken met twee iconen die queer cinema hebben gevormd tot wat het nu is. Niet alleen om je te verliezen in Jarmans barokke beeldenpracht, maar ook om te ervaren hoe radicaal, poëtisch en bevrijdend deze cinema kan zijn. Of, zoals Tilda Swinton het ooit zei: “Met Derek voelde ik me thuis in een wereld waar kunst, liefde en politiek samenvallen. Zijn films zijn niet alleen cinema – ze zijn een manier van leven.”

Caravaggio is nu te zien in meer dan 23 filmtheaters.

Caravaggio is digitaal gerestaureerd door het British Film Institute, met gebruikmaking van de originele camera- en geluidsnegatieven, die zich in hun collectie bevinden. De BFI was tevens producent van Caravaggio in 1986. Ze waren als financier ook bij andere films van Jarman betrokken, zoals Last of England.